Η δεκαετία 1940-1950, μαζί με εκείνη του 1910-1920-22, είναι, για τη χώρα μας, αναμφισβήτητα οι πιο σημαντικές του 20ου αιώνα.
Όσοι τις έζησαν και επέζησαν απέκτησαν αξέχαστες εμπειρίες και, απ’αυτήν την άποψη, τους ευνόησε η μοίρα. Ο γράφων είχε την ξεχωριστή εύνοια της τύχης να γνωρίσει την δεκαετία 1940-1950 στην πιο κρίσιμη ηλικία, ως μαθητής και φοιτητής. Την ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο 1943 – 1944, την πέρασα ουσιαστικά στη γενέτειρά μου Καστανιά Αγράφων. Και αυτό επειδή η δράση των ανταρτών, οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των κατακτητών, Ιταλών πρώτα και Γερμανών στη συνέχεια, καθώς και τα αντίποινα σε βάρος του πληθυσμού, δημιουργούσαν αξεπέραστα εμπόδια στη λειτουργία του Γυμνασίου Καρδίτσας στο οποίο φοιτούσα, με συνέπεια παρατεταμένες διακοπές. Η Καστανιά και τα χωριά γύρω από το γειτονικό υψίπεδο Νεβρόπολης είχαν καταστεί το πανελλήνιο κέντρο της εαμικής αντίστασης. Ένα πρόχειρο αεροδρόμιο κατασκευάστηκε επειγόντως το καλοκαίρι του 1943 στο υψίπεδο της Νεβρόπολης, το οποίο τώρα καλύπτεται από τα νερά της Λίμνης Πλαστήρα. Σ’αυτό γινόντουσαν ρίψεις εφοδίων για τους αντάρτες από τα συμμαχικά αεροπλάνα αλλά και προσγειώσεις αεροπλάνων που μετέφεραν από και προς το Κάιρο τα μέλη της συμμαχικής αποστολής. Με τα αεροπλάνα αυτά πηγαινοερχόντουσαν επίσης τα ηγετικά στελέχη του εαμικού κινήματος μεταξύ της ελεύθερης ορεινής Ελλάδας και του Καϊρου για τις συναντήσεις με την επίσημη εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Οι εν λόγω συναντήσεις κατέληξαν στην ιστορική συμφωνία του Λιβάνου που είχε ως αποτέλεσμα το σχηματισμό της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, με συμμετοχή εννέα μελών του ΕΑΜ- ΚΚΕ. Η κυβέρνηση αυτή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα αμέσως μετά την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944. Παραμένει ζωηρά στη μνήμη η προσγείωση στο αντάρτικο αεροδρόμιο το καλοκαίρι του 1944 ενός σοβιετικού αεροπλάνου που μετέφερε την εννεαμελή σοβιετική αποστολή υπό τον Συνταγματάρχη Ποπώφ. Την άφιξη της σοβιετικής αποστολής υποδέχτηκαν οι αντιστασιακοί κύκλοι ΕΑΜ – ΚΚΕ με ασυγκράτητο ενθουσιασμό. Την είχαν ερμηνεύσει ως πρόθεση της Σοβιετικής Ένωσης να στηρίξει τις προσδοκίες τους όσον αφορά το μεταπολεμικό πολίτευμα της Ελλάδας. Ερμηνεία που αποδείχτηκε αβάσιμη αφού ο Στάλιν, ήδη από τότε, είχε δεχτεί να υπαχθεί η Ελλάδα στη ζώνη επιρροής της συμμαχίας Αγγλίας – ΗΠΑ. Αυτό επισημοποιήθηκε λίγους μήνες αργότερα με τη Συμφωνία της Γιάλτας. Το ιστορικό αεροδρόμιο της Αντίστασης έχει τόσα να διηγηθεί από όσα συνέβησαν κατά την ιδιαίτερα σημαντική για τη χώρα μας περίοδο 1943 – 1944. Τώρα αναπαύεται κάτω από τα νερά της Λίμνης Πλαστήρα, της πανέμορφης και γνωστής στο πανελλήνιο ορεινής λίμνης με τα γύρω αιωνόβια έλατα να καθρεφτίζονται στα κατακάθαρα νερά της.
Κάθε φορά που την επισκέπτομαι, μαζί με το θαυμασμό για την απίστευτη ομορφιά της, αναπολώ τα ιστορικά γεγονότα που έζησα και που κρύβονται κάτω από τα νερά της. Γεγονότα τα οποία ανεξίτηλα έχουν χαραχτεί στην εφηβική μνήμη.
Τα παιδικά και εφηβικά χρόνια είναι η περίοδος της ζωής του ανθρώπου κατά την οποία διαμορφώνεται ο χαρακτήρας του, προετοιμάζεται για τη ζωή, πλάθει τα όνειρά του και ξεκινάει να τα πραγματοποιήσει. Ο άνθρωπος, σ’αυτή την ηλικία, απορροφά σαν σφουγγάρι τις εντυπώσεις, τις εικόνες, τις παραστάσεις, τα γεγονότα, ότι γενικώς αντιλαμβάνεται με τις αισθήσεις του και όλα αυτά τα κρατάει σταθερά στη μνήμη του για πάντα, αναπολώντας τα συνεχώς με έντονη νοσταλγία. Ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ου αιώνα, ο MARCEL PROUST , ασχολήθηκε διεξοδικά με τη νοσταλγία και θεωρείται ο πιο οξυδερκής αναλυτής της. Στο επτάτομο έργο του «Αναζητώντας το χαμένο χρόνο», προβαίνει σε μία εξονυχιστική έρευνα των λειτουργιών της μνήμης καθώς και των διαδικασιών μέσω των οποίων οι αισθήσεις, οι τόποι, τα πρόσωπα και τα γεγονότα αποκτούν διαχρονική σημασία. Ειδικότερα, από την μελέτη του έργου του πηγάζει η αλήθεια ότι η παιδική-εφηβική ηλικία είναι, για κάθε άνθρωπο, ο παράδεισος που πέρασε ανεπιστρεπτί.
Πολλές ήταν οι τραγικές καταστάσεις που έζησα στα χρόνια της κατοχής. Είδα ανθρώπους σκοτωμένους στο δρόμο. Ένοιωσα την οργή να βλέπω τους νικημένους στην Αλβανία από τον στρατό μας Ιταλούς να συμπεριφέρονται ως νικητές. Κοκορόφτερους, μελανοχίτωνες, καραμπινιέρους με τα περίεργά τους καπέλα. Είδα Γερμανούς να διαβαίνουν με το ρομποτικό βάδισμά τους γεμάτους αλαζονεία και αυτό με γέμιζε αγανάκτηση. Τι γύρευαν αυτοί οι βόρειοι βάρβαροι στην όμορφη χώρα μας ; Είδαμε τους Ιταλούς πρώτα και μετά τους Γερμανούς να σκοτώνουν Έλληνες, να ρημάζουν και να καίνε τα χωριά μας. Και το χειρότερο απ’όλα, ζήσαμε τον εμφύλιο σπαραγμό. Είδαμε Έλληνες να σκοτώνουν Έλληνες κι’αυτό ήταν ανυπόφορο.
Ωστόσο, τα τραγικά αυτά γεγονότα δεν εμπόδισαν τη ζωή να διεκδικήσει τα δικαιώματά της. Μέσα από τις θύελλες του πολέμου ζήσαμε την ανεπανάληπτη έκρηξη της εφηβείας με τα ερωτικά σκιρτήματα και τα μαθητικά ειδύλλια («Στην αστραπή της άνοιξης, στης ήβης τα χρυσόχνουδα τα χρόνια» - Άγγελος Σικελιανός). Ούτε μας εμπόδισαν οι αντιξοότητες αυτής της περιόδου να ονειρευτούμε το μέλλον. Μέσα σ’αυτή την κρίσιμη περίοδο πλάσαμε τα όνειρά μας και ξεκινήσαμε για να τα πραγματοποιήσουμε. Ήταν η εποχή που έπρεπε να επιλέξουμε την κατεύθυνση των σπουδών μας.
Κάποιος σοφός είπε ότι δεν επιλέγουμε τις πράξεις μας, εκείνες μας επιλέγουν. Κάποιο αόρατο χέρι μας σπρώχνει προς αυτές.
Η χώρα εκείνο τον καιρό έβγαινε καθημαγμένη από τον πόλεμο και ο περισσότερος κόσμος δεν μπορούσε να καλύψει, ακόμα και μετά την απελευθέρωση, ούτε τις βασικές του ανάγκες, ιδιαίτερα δε τις ανάγκες σε είδη διατροφής. Θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι σ’εμάς τους τότε εφήβους λειτούργησε κάποιο συλλογικό ένστικτο, ανταποκρινόμενο στην ανάγκη ανασυγκρότησης της χώρας και επιβίωσης του έθνους. Ασυναίσθητα νιώθαμε να πέφτει στους εφηβικούς μας ώμους ένα μέρος της ευθύνης για την ανόρθωση της κατεστραμμένης πατρίδας μας. Αυτό πιστεύω ήταν που, εμένα τουλάχιστον, με ώθησε να σπουδάσω πρώτα Γεωπονία στην Αθήνα, να συμπληρώσω κατόπιν τις σπουδές μου στο Παρίσι ως Μηχανικός με ειδίκευση στα έργα υποδομής της Γεωργίας και, στη συνέχεια, ως Πολιτικός Μηχανικός του ΕΜΠ. Μάταια ο διαπρεπής φιλόλογος και Γυμνασιάρχης μου Μιχαλόπουλος με πίεζε να δώσω εισαγωγικές εξετάσεις στη Φιλοσοφική Σχολή . Έκρινε ότι αυτή η Σχολή μου ταίριαζε λόγω της επίδοσής μου στα αρχαία και νέα ελληνικά. Δεν ήθελα ούτε ν’ακούσω κάτι τέτοιο. Στις θεωρητικές επιστήμες προσανατολίζονταν τότε, κατά κανόνα όσοι είχαν αντικειμενική αδυναμία στα μαθηματικά, . Αν, όμως επρόκειτο να κάνω την επιλογή μου υπό τις σημερινές συνθήκες, πιθανότατα θα επέλεγα τις λεγόμενες ανθρωπιστικές επιστήμες οι οποίες πάντα με γοήτευαν. Τότε όμως υπήρχε άμεση ανάγκη ανοικοδόμησης της χώρας και επιβίωσης του έθνους η οποία μας καθοδηγούσε, δίχως να το συνειδητοποιούμε.
Οι νεώτερες γενιές δεν έχουν αντιληφθεί τον ειρηνικό άθλο που πραγματοποίησε ο Ελληνικός λαός μετά τη δεκαετή λαίλαπα 1940-1950. Τη σημερινή ευημερία την θεωρούν δεδομένη και ότι ήρθε από μόνη της. Όμως , η χώρα το 1950 παρέμενε ακόμα ερειπωμένη και, προπαντός, πεινασμένη. Πρώτη λοιπόν προτεραιότητα ήταν η εξασφάλιση αυτάρκειας σε βασικά είδη διατροφής. Ήταν νωπές οι οδυνηρές μνήμες από την πείνα της κατοχής και τις χιλιάδες θύματά της. Αμέσως μετά την απελευθέρωση κυκλοφόρησε ένα βιβλίο των Αστυνόμων Μπότση και Παπαδημητρίου με ανατριχιαστικές φωτογραφίες από την Αθήνα του χειμώνα 1941-1942. Νεκροί από την πείνα να μαζεύονται στους δρόμους και να στοιβάζονται σε καροτσάκια μεταφερόμενοι σε ομαδικούς τάφους. Παιδάκια σκελετωμένα με πρησμένες κοιλιές από αβιταμίνωση…
Τέτοιες οδυνηρές εμπειρίες κινητοποίησαν λοιπόν δραστήρια πόρους και ανθρώπινο δυναμικό προς την κατεύθυνση της εξασφάλισης επάρκειας σε είδη διατροφής. Το αποτέλεσμα υπήρξε εντυπωσιακό. Πριν από τον πόλεμο, όποιος υποστήριζε ότι η χώρα ήταν δυνατό να εξασφαλίσει αυτάρκεια σε βασικά είδη διατροφής, κυρίως σιτάρκεια, εθεωρείτο αιθεροβάμων. Εν τούτοις, όχι μόνον επετεύχθη η αυτάρκεια μέσα σε λίγα χρόνια, αλλά η Ελλάδα έγινε και σημαντική εξαγωγός γεωργικών προϊόντων, ακόμη και σιταριού. Έτσι, στα πλαίσια των διαπραγματεύσεων για την ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ (1976-1979 ), ένα από τα κύρια μελήματά μας ήταν η εξασφάλιση επαρκών εξαγωγικών επιδοτήσεων για τα προϊόντα μας, ώστε να είμαστε ανταγωνιστικοί. Με βάση κυρίως την γεωργική ανάπτυξη, η Ελλάδα κατόρθωσε, αμέσως μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου και για μια 20ετία, να είναι πρώτη στο κόσμο (μετά την Ιαπωνία ) σε ετήσια οικονομική ανάπτυξη και με τον μικρότερο πληθωρισμό. Έτσι, μπόρεσε στη δεκαετία του 1970, να διεκδικήσει και να πετύχει την ένταξή της στην ομάδα των πιο ισχυρών οικονομικά κρατών της Ευρώπης, στην τότε ΕΟΚ. Στον ειρηνικό αυτό άθλο του ελληνικού λαού, ουσιαστικό ρόλο έπαιξε η γενιά η οποία στην ταραγμένη δεκαετία 1940 – 1950 βρέθηκε, κάτω από άκρως δραματικές συνθήκες, στα μαθητικά και φοιτητικά θρανία. Είναι η γενιά που έζησε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον ελληνοϊταλικό και ελληνογερμανικό πόλεμο, την τριπλή κατοχή (ιταλική, γερμανική, βουλγαρική), την καθολική αντίσταση του ελληνικού λαού και τον εμφύλιο σπαραγμό. Νιώθω ικανοποίηση που ανήκω σε αυτή τη γενιά. Νιώθω επίσης την υποχρέωση να ευχαριστήσω για τη δημόσια αναγνώριση της προσωπικής μου προσφοράς από τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα : το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, από το Υπουργείο Εξωτερικών, καθώς και από τη γενέτειρά μου και την ευρύτερη περιοχή της.
Άγγελος Ζαχαρόπουλος
Επίτιμος Διευθυντής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρ. Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Γεωργίας, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής Διαπραγματεύσεων για την ένταξή μας στην ΕΟΚ (ο τελευταίος επιζών).